ज्येष्ठ अभिनेते दिलीपकुमार यांचे निधन; बॉलिवूडवर शोककळा

मुंबई : ज्येष्ठ अभिनेते दिलीपकुमार यांचे आज सकाळी निधन झाले. ते ९८ वर्षांचे होते. मुंबईतील हिंदुजा रुग्णालयात त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. गेल्या काही काळापासून ते आजारी होते. दिलीपकुमार यांच्या निधनाने बॉलिवूडसह जगभरातील चाहत्यांवर शोककळा पसरली आहे. एक महान अभिनेता आपल्यातून गेल्याची भावना व्यक्त केली जात आहे. दिलीप कुमार आज जरी आपल्यात नसतील तरी त्यांच्या चित्रपटांच्या माध्यमातून, अभिनयाच्या माध्यमातून, गीतांच्या माध्यमातून ते नेहमी अजरामर राहतील.

दिलीपकुमार यांच्यावर मुंबईतील हिंदुजा रुग्णालयात उपचार सुरू होते. उपचारानंतर त्यांना डिस्चार्ज देखील देण्यात आला होता. परंतु पुन्हा एकदा त्रास सुरू झाल्यानंतर त्यांना रुग्णालयात दाखल करण्यात आलं होतं. या दरम्यान त्यांच्या निधनाच्या अनेक वेळा अफवा आल्या. परंतु प्रत्येक वेळी त्यांच्या पत्नी सायरा बानो या निधनाचे वृत्त फेटाळत त्यांची प्रकृती अगदी व्यवस्थित असल्याचे सांगत. मात्र आजची सकाळ दिलीपकुमार यांच्या चाहत्यांसाठी आणि चित्रपटसृष्टीसाठी दुःखद ठरली.

दिलीपकुमार यांच्या निधनानंतर बॉलिवूडमधून शोक व्यक्त केला जातोय. बॉलिवूडमधील अनेक सेलिब्रिटींनी सोशल मीडियावरून दिलीप कुमार यांना श्रद्धांजली वाहिली आहे. श्वास घेण्यास त्रास होत असल्याने दिलीप कुमार यांना ६ जूनला रुग्णालयात भरती करण्यात आलं होतं. त्यानंतर त्यांच्या प्रकृतीत सुधारणा झाली होती. त्यांच्या फुप्फुसात पाणी भरल्यानं त्यांची प्रकृती खालावली होती. त्यांच्या फुप्फासातील पाणी काढल्यानंतर त्यांची ऑक्सिजन पातळी देखील वाढू लागली होती. प्रकृतीत सुधारणा पाहून अभिनेते दिलीपकुमार यांना ११ जून रोजी डिस्चार्ज देण्यात आला होता.

मात्र पुन्हा एकदा दिलीपकुमार यांना पुन्हा श्वास घेण्यासाठी अडचण येत असल्यानं ३० जूनला रुग्णालयात दाखल करण्यात आलं होतं. त्यांना डॉक्टरांच्या देखरेखीखाली आयसीयूमध्ये ठेवण्यात आलंय. दिलीप कुमार यांच्या पत्नी सायरा बानो यांनी ही माहिती दिली होती. अखेर बुधवार ७ जुलैला पहाटे दिलीपकुमार यांची प्राणज्योत मालवली.

पहिला सुपरस्टार

मोहम्मद युसूफ खान…अर्थात अभिनेते दिलीपकुमार… हिंदी सिनेमासृष्टीचा पहिला सुपरस्टार..हिंदी चित्रपटसृष्टीतला पहिला खान अशीही दिलीपकुमार यांची ओळख होती..सर्वोत्तम अभिनेत्याचा पहिला फिल्मफेअर पुरस्कार दिलीपकुमारांनाच मिळाला होता…इतकंच काय सर्वोत्तम अभिनेत्याचे सर्वाधिक आठ फिल्मफेअर पुरस्कारही दिलीपकुमार यांनाच मिळालेत..

ज्वारभाटा या चित्रपटाद्वारे १९४४ मध्ये दिलीपकुमारांनी बॉलिवूडमध्ये सुरुवात केली. पुढे पाच दशके म्हणजे ५० वर्षे या अभिनेत्यानं आपल्या अभिनयाच्या जोरावर चित्रप्रेमींना भुरळ घातली… ६५ चित्रपट दिलीपकुमारांच्या नावावर आहेत. अंदाज, आन, दाग, देवदास, आझाद, मुगल-ए-आझम, गंगा जमुना, राम और श्याम अशा कित्येक गाजलेल्या चित्रपटांचा त्यात समावेश आहे.

१९७६ नंतर पाच वर्षे दिलीपकुमारांनी अभिनयापासून ब्रेक घेतला. पुनरागमन केले ते क्रांतीसारख्या अजरामर चित्रपटानंच..शक्ती, मशाल, कर्मा, सौदागर अशा प्रेक्षकांना आजही भुरळ घालणाऱ्या चित्रपटांनी दिलीपकुमार यांची जादू कायम आहे हे सिद्ध केलं…१९९८ साली आलेला किला हा त्यांचा शेवटचा चित्रपट ठरला. दिलीपकुमार ‘बॉलिवूडच्या गोल्डन एज’मधला शेवटचा तारा होता. तोही आता निखळून पडला.

आयेशा बेगम आणि लाला गुलाम सरवार खान यांच्या पोटी ११ डिसेंबर १९२२ ला दिलीपकुमारांचा जन्म झाला. ते १२ भावंडांपैकी एक अपत्य होते. सध्या पाकिस्तानात असलेल्या पेशावरमधला त्यांचा जन्म. वडील फळविक्रेते आणि सावकार होते, त्यामुळं घरात सधनता होती. पेशावर आणि नाशिकच्या देवळालीमध्ये त्यांच्या मालकीच्या फळबागा होत्या. देवळालीच्याच बार्नेस स्कूलमध्ये दिलीपकुमारांचे प्राथमिक शिक्षण झाले. अभिनेते राजकपूर हे दिलीपकुमारांचे बालमित्र. पुढे दोघांनाही हिंदी चित्रपटसृष्टी गाजवली.

दिलीपकुमारांचे कुमारवयातच वडलांबरोबर पटले नाही. एका पारसी कॅफवाल्याच्या मदतीनं त्यांनी देवळालीतून थेट पुणे गाठले. कौटुंबिक पार्श्वभूमी न सांगता लेखनकौशल्य आणि इंग्रजीवरचं प्रभुत्वाच्या जोरावर त्यांनी नोकरी मिळवली. पुढं आर्मी क्लबमध्ये त्यांनी सँडविच स्टॉल सुरु केला. स्टॉलचा करार संपल्यावर त्यांनी पुणं सोडून मुंबई गाठली. त्यावेळी त्यांच्याकडे ५ हजार रुपये होते.

डॉ. मसानी यांच्याशी दिलीपकुमारांची १९४३ ला गाठ पडली. डॉ.मसानी यांनी मालाडच्या बाँबे टॉकीजमध्ये मला मदत कर म्हणून नेले. तिथं दिलीपकुमारांची बाँबे टॉकीजची मालकीण आणि अभिनेत्री देविकाराणी यांच्याशी गाठ पडली. देविकाराणींनी त्यांना महिना १२५० रुपयांवर नोकरीवर ठेवले. महान अभिनेते अशोककुमार यांच्याशी दिलीपकुमारांची भेट झाली. अशोककुमार अभिनय नैसर्गिक करावा अशा मताचे होते. त्याचा दिलीपकुमार यांच्यावर खूप प्रभाव पडला. दिलीपकुमारांचं उर्दूवर खूप चांगलं प्रभुत्व होतं. त्यामुळं बाँबे टॉकीजमध्ये त्यांना सुरुवातीला पटकथा लिहण्याचं काम मिळत गेलं.. देविकाराणींनी त्यांना युसूफकुमारऐवजी दिलीपकुमार हे नाव लाव अशी विनंती केली आणि १९४४ ला म्हणजे वर्षभरातच ज्वारभाटा चित्रपटात अभिनेत्याची भूमिका दिली. चित्रपटसृष्टीतल्या एका सुपरस्टारचा हा प्रवेश होता. ज्वारभाटा फ्लॉप ठरला. अजूनही काही सुरुवातीचे सिनेमे फ्लॉपच ठरले. पण दिलीपकुमारांनी हार मानली नाही. तीन वर्षे अशीच गेली. १९४७ ला नूरजहाँ अभिनेत्री असलेला जुगनू चित्रपट मात्र हिट ठरला. पुढच्याच वर्षी शहीद आणि मेला हे दोन चित्रपटही बॉक्स ऑफिसवर हिट ठरले.

१९५० ते ६० च्या दशकात जोगन, बाबुल, हलचल, दीदार, तराना, दाग, संगदील, शिकस्त, अमर, उडन खटोला, इन्सानियत असे किती तरी गाजलेले चित्रपट दिलीपकुमारांनी दिले. दाग चित्रपटासाठी त्यांना सर्वोत्तम अभिनेत्याचा पहिला फिल्मफेअर पुरस्कार मिळाला.

देवआनंद यांच्यासोबतचा देवदासही याच दशकातला होता. नया दौर, मधुमती, यहुदी, पैगाम असे कित्येक यशस्वी चित्रपट दिलीपकुमारांनी दिली. ट्रॅजेडी किंग असा बहुमानही त्यांना याच दशकात मिळाला. पण हा बहुमान धोकादायक ठरता ठरता राहिला. अनेक शोककारी पात्रांमध्ये खोल शिरण्याच्या खटाटोपात दिलीपकुमार स्वतःच डिप्रेशनची शिकार झाले. मानसोपचारतज्ज्ञांच्या सल्ल्यानंतर त्यांनी हलकेफुलके चित्रपट करायला सुरुवात केली. १९५२ मधल्या आनमध्ये त्यांनी विनोदी भूमिका केली. या चित्रपटाचा प्रिमियर लंडनमध्येही आयोजित केला गेला होता. आझादमधली चोराची भूमिका, रोमँटिक कोहिनूरमधली राजपुत्राची भूमिका चाहत्यांच्या मनात घर करुन राहिली.

ते १९५५ ते ५९ दरम्यान झपाटल्यासारखं चित्रपटात काम करत राहिले. अभिनय फुलत गेला. डायलॉगवर लोकांच्या टाळ्या आणि शिट्या पडत गेल्या. गाणी अभिनयासकट लोकांच्या मनात बसत गेली..या दशकात सर्वाधिक गल्ला जमवणाऱ्या टॉप ३० चित्रपटांमध्ये ९ चित्रपट तर दिलीपकुमारांचेच होते. दिलीपकुमार त्यावेळी एका चित्रपटासाठी १ लाख रुपये घ्यायचे. म्हणजे सध्याचे रुपयाचे मूल्यमापन लक्षात घेतले तर ते १ कोटी रुपयांवर जाते.

‘मुगल-ए-आझम’चा इतिहास

वैजयंतीमाला, मधुमाला, नर्गिस, मीनाकुमारी, निम्मी, कामिनी कौशल अशा त्यावेळच्या आघाडीच्या आणि सुपरहिट अभिनेत्रींबरोबर दिलीपकुमारांची पडद्यासह सहज चपखल जोडी जमत गेली. १९६० साली आलेला मुगल-ए-आझमनं तर इतिहास रचला. सर्वाधिक महागडा चित्रपट तर होताच पण तो इतका यशस्वी ठरला की ११ वर्षे सर्वाधिक पैसा कमावणारा चित्रपट राहिला. २००४ ला रंगीत मुगल-ए-आझम आला होता, म्हणजे त्याची जादू दिलीपकुमार चित्रपटसृष्टीतून बाहेर पडल्यावरही कायम होती. २०११ च्या मूल्यमापनानुसार चित्रपटाचा गल्ला १ हजार कोटींचा होता. राजपुत्र सलीम आणि त्याच्या तोंडचे संवाद अजूनही लोकांच्या तोंडी राहावे असेच आहेत. १९७१ ला आलेल्या राजेश खन्नांच्या हाथी मेरे साथी आणि १९७५ च्या शोलेनंच मुगल-ए-आझमचे विक्रम मोडले.

दिलीपकुमार यांना १९६१ ला चित्रपट निर्माता होण्याची हुक्की आली होती. त्यांनी वैजयंतीमालाला घेऊन गंगा जमुना चित्रपटाची निर्मिती केली. पण निर्मितीचं वेड याच चित्रपटाबरोबर संपलं. ब्रिटीश दिग्दर्शक डेव्हिड लीन यांनी लॉरेन्स ऑफ अरेबिया या इंग्रजी चित्रपटाची दिलीपकुमार यांना ऑफर दिली होती. पण त्यांनी ती नाकारली. ब्रिटीश अभिनेत्री एलिझाबेथ टेलरसोबतही ताजमहाल चित्रपटासाठी त्यांना ऑफर होती. पण हा चित्रपटच रद्द झाला. एकूणच परदेशी दिग्दर्शकांनाही दिलीपकुमारांच्या अभिनयानं मोहित केलं होतं..

१९७० नंतर मात्र त्यांचे अनेक चित्रपट फ्लॉप गेले. बैराग चित्रपटात वडील आणि दोन भाऊ असा ट्रिपल रोल दिलीपकुमारांनी केला. पण प्रेक्षकांना तो प्रयोग आवडला नाही. राजेश खन्ना आणि संजीवकुमार यांची याच काळात चलती होती. अनेक भूमिका या दोघांनी खेचून घेतल्या. त्यामुळं १९७६ ते १९८१ अशी पाच वर्षे दिलीपकुमारांनी चित्रपट संन्यास घेतला.

दिलीपकुमारांनी १९८१ साली धडाक्यात पुनरागमन केलं. शशी कपूर, मनोजकुमार, हेमामालिनी, शत्रुघ्न सिन्हा यांच्या भूमिका असलेल्या क्रांती चित्रपटात दिलीपकुमारांची मध्यवर्ती भूमिका होती. देशप्रेमावर आधारीत असलेल्या या चित्रपटानं इतिहास रचला. भारतीय स्वातंत्र्यासाठी लढणाऱ्या क्रांतीकारकाची दिलीपकुमारांची भूमिका लोकांनी डोक्यावर घेतली. सुभाष घईंचा हा चित्रपट होता. ८२ साली विधाता, ८३ साली अमिताभबरोबरच्या जुगलबंदीचा शक्ती चित्रपट बॉक्सऑफिसवर सुपरडुपर हिट ठरले. शक्तीतल्या भूमिकेसाठी दिलीपकुमारांना सर्वोत्तम अभिनेत्याचा फिल्मफेर मिळाला. हा त्यांचा शेवटचा म्हणजे आठवा फिल्मफेअर पुरस्कार होता. १९८४ चा अनिल कपूरबरोबरचा मशाल फ्लॉप ठरला पण भूमिकेचं कौतुक झालं. १९८६ ला दिलीपकुमार-सुभाष घई पुन्हा एकत्र आले आणि कर्मा चित्रपटानं बॉक्स ऑफिस गाजवलं. अष्टपैलू अभिनेत्री नूतनबरोबरचा त्यांचा हा पहिला चित्रपट होता.

१९९१ ला राजकुमारसोबतचा इलू, इलू वाला सौदागरही दिलीपकुमारांची जादू संपली नाही हेच दाखवून गेला. दिग्दर्शक पुन्हा सुभाष घई. पण दिलीपकुमार यांचा हाच शेवटचा यशस्वी चित्रपट ठरला. १९९३ ला त्यांना चित्रपटसृष्टीला सर्वोत्तम योगदान दिल्याबद्दल फिल्मफेअरचा लाइफटाइम अचिवमेंट पुरस्कार देण्यात आला. पाच दशकांच्या यशस्वी कारकिर्दीचा हा गौरव होता.

दिलीपकुमार नुसते अभिनेतेच नव्हे तर भाषाप्रभू होते. इंग्रजी, उर्दू, हिंदी, हिंदको,पंजाबी, मराठी,बंगाली, गुजराती,पर्शियन, अवधी, भोजपुरी या भाषांवर त्यांचे प्रभुत्व होते. २०००-२००६ या काळात काँग्रेसनं त्यांना राज्यसभेवर सदस्य म्हणून नियुक्त केले होते.

पुरस्कार चालत आले

हिंदी चित्रपटसृष्टीतले महान कलाकार म्हणून त्यांची नोंद आहे. गिनेस बुक ऑफ रेकॉर्ड्समध्ये सर्वाधिक पुरस्कार मिळवणारा अभिनेता अशा विक्रमाची नोंद त्यांच्या नावावर आहे. १९८० ते मुंबईचे शेरीफ होते. १९९१ ला त्यांना पद्मभूषण मिळाला. २०१५ ला पद्मविभूषणने गौरव झाला. १९९४ साली दादासाहेब फाळके या सर्वोच्च पुरस्काराने त्यांना सन्मानित करण्यात आलं. पाकिस्ताननं निशाण-ए-इम्तियाज या पुरस्कारानं गौरव केला. तो स्विकारण्याला बाळासाहेब ठाकरेंनी विरोध केला होता. त्यांच्या देशभक्तीबद्दल प्रश्न निर्माण केलं. पुढे अटलबिहारी वाजपेयींशी सल्लामसलत करुनच दिलीपकुमारांनी पुरस्कार स्विकारला. उदयतारा नायर यांना दिलीपकुमारांनी आपल्या आयुष्याची वाटचाल कथन केली. त्याचंच पुढं द सबस्टन्स अँड द शॅडो या नावानं दिलीपकुमारांचं आत्मचरित्र प्रसिद्ध झालं.

रोमँटिक आयुष्य

दिलीपकुमारांचे व्यक्तिगत आयुष्यही तितकेच रोमँटिक होते. मधुबालासोबत त्यांनी लग्न केलं नाही, पण त्यांचे अनेक वर्षांचे संबंध होते. नया दौर चित्रपटानंतर दोघांत बेबनाव आला. कोर्टात खटलाही चालला. वैजयंतीमाला दिलीपकुमारांच्या सर्वाधिक चित्रपटात अभिनेत्री होत्या. पडद्यावरची केमिस्ट्री बघून दोघेही वास्तवातसुद्धा प्रेमवीर वाटायचे. मधुमाला व कामिनी कौशलनंतर वैजयंतीमालाचंच नाव दिलीपकुमारांसोबत जोडलं गेलं. १९६६ साली त्यांनी अभिनेत्री सायराबानू यांच्याशी निकाह केला. त्या दिलीपकुमारांपेक्षा २२ वर्षांनी लहान होत्या. १९८१ साली त्यांनी हैदराबादच्या असमा जहाँगीर यांच्यासोबत दुसरा निकाह केला. पण दोन वर्षातच ते लग्न मोडलं. सायराबानू यांनी मात्र दिलीपकुमारांना शेवटच्या श्वासापर्यंत साथ दिली. दोघांनाही मुल नव्हते. पण आयुष्याच्या शेवटपर्यंत एकमेकांवर जीवापाड प्रेम करत राहिले.

दिलीपकुमार यांचे सुपरहिट चित्रपट

अंदाज, आण, दाग, देवदास, आझाद, मुघल ए आझम, गंगा जमूना, राम और शाम, क्रांती, शक्ती, मशाल, कर्मा, सौदागर असे काही सुपरहिट सिनेमे दिलीपकुमार यांच्या नावावर आहेत.

सिनेसृष्टीतील ‘ट्रॅजिडी किंग’

दिलीप कुमार यांचं सुरुवातीचं शिक्षण नाशिकमध्ये पार पडलं. त्यानंतर त्यांनी सिनेसृष्टीत येण्याचा निर्णय घेतला. ‘ज्वार भाटा’ या सिनेमातून १९४४ मध्ये त्यांनी सिनेसृष्टीत पदार्पण केले.सामान्य माणसाच्या आयुष्यातील दुःख दिलीप कुमार यांनी त्यांच्या अभिनयातून उतरवले आणि पुढची अनेक वर्षे रसिकांच्या मनावर अधिराज्य केले. ‘बाबूल’, ‘दीदार’ ‘मुगल-ए-आझम’ , ‘आन’ ‘गंगा-जमुना’, ‘मधुमती’, ‘देवदास’ अशा कितीतरी सिनेमांची नावे घेतला येतील. ‘मुगल-ए-आझम’ या सिनेमातील सलीम हा तर त्यांनी अजरामर केला. त्यानंतर दारूच्या नशेत आकंठ बुडालेला, आयुष्याच्या शेवटच्या श्वासापर्यंत पारोचा ध्यास घेतलेला ‘देवदास’ दिलीप कुमार यांनी ज्या तन्मयतेने रंगवला त्याला खरोखरच जवाब नाही.